Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia przygotowanie przez Ministra Finansów projektu ustawy Polski Ład. Największa od 30 lat zmiana systemu podatkowego została wprowadzona w pośpiechu i wywołała chaos w systemie podatkowym. Zaprojektowane, a następnie uchwalone przepisy nie zostały poprzedzone adekwatnymi analizami. W konsekwencji wymagały natychmiastowych, szerokich działań naprawczych, gdyż ich wykorzystanie w przyjętym kształcie nie pozwoliło na przeprowadzenie założonych zmian systemowych. W dodatku podatnikom i płatnikom nie zapewniono odpowiedniego czasu na przygotowanie się do stosowania nowych przepisów, gdyż vacatio legis wyniosło zaledwie 38 dni.
Założenia Polskiego Ładu
Programu Polski Ład miał za zadanie: zmniejszyć nierówności społeczne, stworzyć lepsze warunki do życia dla wszystkich obywateli oraz zagwarantować zwiększenie wpływów do systemu zdrowia. Wprowadzone zmiany w największym stopniu dotyczyły podatników podatku dochodowego od osób fizycznych i w szczególności objęły wszystkich podatników rozliczających się według skali podatkowej, czyli ponad 25 mln osób.
Minister nierzetelnie przygotował reformę
Minister Finansów nierzetelnie przygotował projekt ustawy Polski Ład, która wprowadzała gruntowną reformę podatkową. Nie analizowano, czy i jak utrzymanie w niezmienionej postaci niektórych zasad obliczania i poboru zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych wpłynie na ich wysokość. Dotyczyło to zasad składania oświadczeń PIT-2, zasady uwzględniania 1/12 kwoty zmniejszającej podatek przy obliczaniu i poborze zaliczek na podatek tylko przez jednego płatnika, a także braku możliwości uwzględniania 1/12 kwoty zmniejszającej podatek przy obliczaniu i poborze zaliczek na podatek przez niektórych płatników, zwłaszcza tych, którzy wypłacali świadczenia z tytułu umowy zlecenia w ramach działalności wykonywanej osobiście.
Ponadto w analizach pominięto jak, po wejściu w życie proponowanych zmian, będzie kształtowała się w ciągu roku podatkowego i po jego zakończeniu sytuacja różnych grup pracowników. Dotyczyło to m.in. pracowników otrzymujących wynagrodzenie nie w pełni oskładkowane (np. policjantów), korzystających z tzw. autorskich kosztów uzyskania przychodów, pracowników świadczących pracę w kilku zakładach pracy (np. nauczycieli), a także podatników, którzy uzyskiwali przychód z różnych źródeł (np. stosunku pracy i emerytury, emerytury i umowy zlecenia, stosunku pracy i umowy zlecenia).
Za krótkie vacatio legis
Ustawa Polski Ład weszła w życie już po 38 dniach od jej ogłoszenia. Jednakże biorąc pod uwagę stopień skomplikowania i rozległość wprowadzonych przez nią zmian, powinna posiadać dłuższe vacatio legis. Projekt przewidywał bowiem nowelizację 22 ustaw i liczył wraz z uzasadnieniem ponad 500 stron. Zmiany objęły wiele obszarów różnych ustaw podatkowych, zwłaszcza ustaw o podatkach dochodowych. W ocenie NIK, dłuższe vacatio legis umożliwiłoby właściwe przygotowanie się podatników i płatników, ale również służb skarbowych do stosowania wprowadzanych przepisów od dnia ich wejścia w życie.
Z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że pewność prawa i związana z nią zasada bezpieczeństwa prawnego ma szczególne znaczenie w prawie regulującym daniny publiczne. Nakaz zachowania odpowiedniego vacatio legis stanowi jedną z norm składających się na treść konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego i wynika wprost z zasady zaufania do państwa.
Ulga dla klasy średniej
W ocenie Najwyższej Izby Kontroli niecelowe było w szczególności przeprowadzenie reformy z wykorzystaniem ulgi dla klasy średniej. Część osób, wbrew rozpowszechnianym w mediach komunikatom, otrzymało w pierwszych dniach obowiązywania nowych przepisów wynagrodzenie w niższej kwocie niż w poprzednim miesiącu. Przepisy o uldze dla klasy średniej uchylono zaledwie po pół roku ich obowiązywania. Ulga dla klasy średniej była rozwiązaniem nieskutecznym, w dodatku skomplikowała system podatkowy. Przepisy regulujące ulgę dla klasy średniej uchylono 1 lipca 2022 r. Umożliwiło to obniżenie stawki podatku w pierwszym progu skali podatkowej z 17% do 12%, które to rozwiązanie było proste, a zarazem odczuwalne dla wszystkich podatników opodatkowanych na zasadach skali podatkowej.
W projekcie ustawy Polski Ład zawarto szereg regulacji mających wadliwą konstrukcję, co NIK również oceniła negatywnie.